Sawan Zbigniew (Zbyszko), właściwie Nowakowski Zbigniew (1904–1984), aktor teatralny i filmowy, reżyser, dyrektor i kierownik artystyczny teatrów. Ur. 14 IV w Woskresieniewce, w gub. kurskiej, był synem Feliksa, chemika cukrownika, i Janiny z Molskich.
Uczęszczał w Kijowie od r. 1914 do II gimnazjum rosyjskiego, a następnie od r. 1917 do gimnazjum polskiego. Działał w tajnym, a od r. 1917 w jawnym, polskim skautingu, kierowanym przez Stanisława Sedlaczka. Statystował (mając 12 lat) w kijowskim teatrze «Ogniwo» Stanisławy Wysockiej.
Po wydarzeniach rewolucyjnych 1917/18 r. rodzina Nowakowskich przeniosła się z Kijowa do Warszawy, gdzie S. kontynuował naukę w Gimnazjum Władysława Giżyckiego. W czasie wojny polsko-sowieckiej 1920 r. zgłosił się jako młodociany ochotnik (okazując metrykę starszego brata) do 1. P. Szwoleżerów im. J. Piłsudskiego i wziął udział w walkach pod Warszawą w sierpniu 1920.
W l. 1923–6 studiował na Oddziale Dramatycznym Państwowego Konserwatorium Muzycznego w Warszawie pod kierunkiem Aleksandra Zelwerowicza. W sezonie 1926/7 został zaangażowany do Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie. Przyjął wówczas pseud. Zbigniew Sawan i używał go do końca życia na scenie i w filmie; w l. trzydziestych występował też jako Zbyszko Sawan. Jego debiutanckie role, m.in. w „Księciu Niezłomnym” Calderona – Juliusza Słowackiego, w „Akropolis” Stanisława Wyspiańskiego i „Cyrano de Bergerac” E. Rostanda, przyniosły mu uznanie krytyki i publiczności. Szerszą popularność zyskał jednak S-owi film. Zadebiutował na ekranie w r. 1928 w polsko-austriackim filmie „Huragan” w reżyserii Józefa Lejtesa z główną rolą Tadeusza Ordy – jako emisariusza i powstańca 1863 r. «Sawana ponosił wigor ponad konieczną miarę romantycznego zapaleńca, ale czynił to z wdziękiem…» – pisał jeden z krytyków. Z czasem nabył doświadczenia aktorskiego, a znakomite warunki fizyczne i ów wdzięk zdobyły mu sympatię widzów i pozycję czołowego amanta polskiego ekranu, szczególnie w l. 1928–32. Największą popularność zyskał w roli Cezarego Baryki w „Przedwiośniu” (1928) wg Stefana Żeromskiego, w reżyserii Henryka Szaro. Grał także m.in. w „Dzikusce” (1928) wg Ireny Zarzyckiej w reżyserii H. Szaro, w „Policmajstrze Tagiejewie” wg Gabrieli Zapolskiej (1929) i w „Sercu na ulicy” (1931) w reżyserii Juliusza Gardana, „Pod banderą miłości” (1929) i „Uwiedzionej” (1931) – w reżyserii Michała Waszyńskiego, a także w brawurowej roli cyrkowca w „Pałacu na kółkach” (1932) w reżyserii Ryszarda Ordyńskiego. W l. 1929–31, wraz z Marią Malicką i Aleksandrem Węgierką, często występował gościnnie na scenach prowincjonalnych, m.in. w Częstochowie, Bydgoszczy, Dąbrowie Górniczej, Gdańsku, Płocku, Kaliszu, Kielcach i Przemyślu. W r. 1931 rozpoczął występy w Warszawie, prezentując również swoje umiejętności estradowe, m.in. w teatrzyku «Morskie Oko», w specjalnie przygotowanym programie pt. „Hallo, Malicka i Sawan”. Zaangażowany przez Stefana Jaracza do Teatru Ateneum grał m.in. w „Europie” Jerzego Brauna i w repertuarze fredrowskim. W l. n. występował w stołecznych teatrach: Narodowym, Letnim, Małym i Nowym. Celował w rolach kostiumowych, jak np. Saint Justa w „Śmierci Dantona” G. Büchnera, Botwella w „Marii Stuart” Słowackiego, Mortimera w „Marii Stuart” F. Schillera, Chama w „Noem” A. Obeya.
W r. 1932 S. rozpoczął studia na Wydz. Sztuki Reżyserskiej w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej (PIST), kierowanym przez Leona Schillera w Warszawie. Już w czasie tych studiów gościnnie reżyserował w Teatrze Miejskim w Łodzi (sezon 1933), w poznańskich teatrach – Polskim i Nowym (sezon 1934/35), współpracował również z Teatrem im. J. Słowackiego w Krakowie (1935). W l. 1935–9 był kierownikiem artystycznym teatru założonego w r. 1935 przez swoją żonę Marię Malicką w Warszawie. Reżyserski dyplom PIST-u zrealizował właśnie na scenie teatru Malickiej, wystawiając „Marię Stuart” Słowackiego (1937). W ostatnim sezonie przed wybuchem drugiej wojny światowej reżyserował i grał gościnnie w teatrze w Bydgoszczy oraz w Teatrze na Pohulance w Wilnie. Po kilku latach przerwy powrócił również na plan filmowy, występując w „Ostatniej brygadzie” (1938) w reżyserii M. Waszyńskiego oraz w nowej dla swego emploi roli ekranowego bohatera-społecznika w „Czarnych diamentach” wg Gustawa Morcinka, w reżyserii Jerzego Gabryelskiego (wskutek wybuchu wojny film nie wszedł na ekrany).
We wrześniu 1939 r. S., mając kategorię C, nie został zmobilizowany do wojska. Od początków okupacji pracował jako kelner w Kawiarni Artystów Filmowych przy ul. Złotej w Warszawie. Po zorganizowaniu w tymże lokalu kabaretu «Na Antresoli» został jego kierownikiem literackim, reżyserem i jednym z aktorów. W r. 1941 wstąpił do Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). Prowadził z polecenia Dep. Kultury Delegatury Rządu RP rejestrację pomieszczeń (po zniszczeniach budynków teatralnych we wrześniu 1939), które w okresie planowanego powstania powszechnego i po wyzwoleniu mogły być adaptowane na sale teatralne. W związku z wykonaniem wyroku śmierci tajnego trybunału ZWZ na aktorze Igo Symie za kolaborację z gestapo i inwigilowanie środowiska aktorskiego, S. został aresztowany 15 III 1941 wraz z grupą znanych ludzi teatru i filmu. Przesłuchiwany przez trzy doby w siedzibie gestapo w Al. Szucha, od 17 III do 5 IV 1941 więziony na Pawiaku, dn. 6 IV 1941 został osadzony, wraz z L. Schillerem, S. Jaraczem, Tadeuszem Kańskim i Bronisławem Dardzińskim, w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. Uczestniczył tam jako recytator w «Teatrze Jaracza», nielegalnych występach zespołów artystycznych, odwiedzających wszystkie bloki polskie. Zwolniony został jako ostatni z tej grupy, w stanie skrajnego wyczerpania. Latem 1943, wbrew zaleceniom Tajnej Rady Teatralnej, S. grał w jawnym, koncesjonowanym przez okupanta, teatrzyku «Nowości». Od stycznia do lipca 1944 występował i reżyserował w Teatrze Miniatury, założonym w kawiarni «Ziemiańska» w Warszawie. Podczas powstania warszawskiego S. przebywał w podwarszawskich Chyliczkach. W czasie działań powstańczych zginął jego ojciec, spłonęła również część cennego zbioru teatraliów, które S. kolekcjonował od początków swej kariery aktorskiej.
Po wyzwoleniu komisja weryfikacyjna Związku Artystów Scen Polskich (ZASP) postawiła S-owi zarzut grania w teatrach jawnych w czasie okupacji; biorąc jako okoliczności łagodzące jego działalność konspiracyjną i pobyt w Oświęcimiu, udzieliła mu tylko nagany i czasowo ograniczyła go (do r. 1948) w prawach członka ZASP. S. kontynuował pracę aktorską w teatrze i – rzadziej – w filmie. Przede wszystkim jednak czynny był jako reżyser, dyrektor i kierownik artystyczny teatrów dramatycznych, muzycznych i scen estradowych. Rozpoczął od teatrzyku „Różowy Balonik” w Piasecznie, w l. 1945–8 występował i reżyserował w stołecznych Miejskich Teatrach Dramatycznych. W l. 1948–50 współorganizował życie teatralne na Ziemiach Odzyskanych, kierując m.in. Teatrem Objazdowym Ziem Zachodnich i Teatrem Dramatycznym w Szczecinie (1948); z jego inicjatywy powstał na początku 1950 r. szczeciński Teatr Współczesny. Po powrocie do Warszawy pracował jako aktor, reżyser i kierownik artystyczny w Teatrze Nowej Warszawy, Ludowym Teatrze Muzycznym, w teatrach: Powszechnym, Klasycznym, Domu Wojska Polskiego, Rozmaitości (sezon 1957/8), Ateneum (1959). Współpracował również z Operą Warszawską (m.in. reżyseria „Traviaty” G. Verdiego, 1962), zorganizował na polecenie Min. Kultury i Sztuki scenę operetkową przy Operze Śląskiej w Bytomiu, w l. 1954–6 był głównym reżyserem Operetki Warszawskiej. W l. 1959–61 był dyrektorem i reżyserem Teatru im. A. Węgierki w Białymstoku. Najdłużej związał się z Teatrem Klasycznym w Warszawie, gdzie występował i reżyserował w l. 1963–70.
Już po przejściu na emeryturę S. grał gościnnie w warszawskim Teatrze Popularnym – na Scenie Faktu, występując m.in. w widowiskach dokumentalnych Krzysztofa Kąkolewskiego, „Co u pana słychać?” (1979 – pamiętna rola generała SS H. Reinefartha) oraz Hanny Krall – „Zdążyć przed Panem Bogiem” (1980). Reżyserował głównie sztuki z repertuaru klasycznego, m.in. „Poskromienie złośnicy” W. Szekspira, „Szelmostwa Skapena” Moliera, „Zielony Gil” T. de Moliny, „Sługa dwóch panów” C. Goldoniego, a także G. B. Shawa „Androkles i lew” oraz „Żołnierz i bohater”. Również jako aktor największe uznanie zdobywał w rolach kostiumowych, w sztukach Szekspira, P. A. Beaumarchais’go, W. Bogusławskiego, a także w klasycznym repertuarze komediowym (Molier, Goldoni, Fredro). W l. 1961–84 grał w filmach, m.in. „Odwiedziny prezydenta” (1961) wg Jerzego Zawieyskiego, w reżyserii Jana Batorego, w „Popiołach” (1965) wg Żeromskiego, w reżyserii Andrzeja Wajdy, w „Katastrofie” (1966) Sylwestra Chęcińskiego, „Akcji pod Arsenałem” (1978) Jana Łomnickiego. Nie odzyskał jednak na ekranie swej przedwojennej popularności, jaką cieszył się w l. 1928–39. Na kilka dni przed śmiercią brał udział w zdjęciach do filmu Jacka Bromskiego „Ceremonia pogrzebowa”.
S. zmarł 4 VI 1984 w Warszawie, pochowany został w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
W l. 1929 (13 IX) – 1939 S. był żonaty z aktorką Marią Malicką, w l. 1940–58 z aktorką Lidią Wysocką, a od r. 1958 z Krystyną Wróblewską. Z pierwszego małżeństwa pozostawił córkę Małgorzatę (ur. 1939), z drugiego – syna Piotra (ur. 1942), z trzeciego syna Macieja (ur. 1959), architekta.
Jedna z sióstr S-a, Jadwiga (Jaga) Boryta-Nowakowska (ur. 1908) była do r. 1939 aktorką filmową i teatralną.
Almanach Sceny Polskiej. W. 1983/4 XXV, W. 1987; Filmlexicon degli Autori e delle Opere, Roma 1964 VI; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?, Suplement; – Historia filmu polskiego, Pod red. J. Toeplitza, W. 1966–85 I, II, IV, V; Malicka M., Po tylu latach wszystko wraca, „Teatr” 1986 nr 3; Marczak-Oborski S., Teatr czasu wojny 1939–1945, W. 1987; Oswaldo O., Mówiło się: amant, „Panorama Północy” 1978 nr 53 (fot.); Targosz F., Leon Schiller w Oświęcimiu, w: Ostatni romantyk sceny polskiej, Kr. 1990; Trepiński A., Zbiory warszawskie. Zbigniew Sawan, „Stolica” 1969 nr 48; Wachowicz B., Sylwetki aktorów – Zbyszko Sawan, „Ekran” 1959 nr 38 (fot.); Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944, Wr. 1978; Wysiński A., Teatry jawne w Generalnym Gubernatorstwie, „Pam. Teatr.” 1963 z. 1–4; – Żeleński T., Pisma, W. 1965–92 XXIII–XXIX; – „Film” 1984 nr 27 (fot.); „Teatr” 1984 nr 8; „Życie Warszawy” 1984 nr 135; – Filmoteka Narod. w W: Filmy fabularne z udziałem aktorskim S-a z l. 1928–78, plakaty, fotosy, programy kinowe; IS PAN, Pracownia Dokumentacji Teatru: Afisze, zdjęcia teatralne i prywatne; Muz. Teatr. w W.: Zdjęcia z ról teatralnych, plakaty; – Relacje Jadwigi (Jagi) Boryta-Nowakowskiej i Krystyny Nowakowskiej z W.
Stanisław Ozimek